دکتر 
حامد حاجی‌حیدری؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
■ در عیارسنجی اول از کتاب «جامعه‌شناسی ایران» عالی‌مقام دکتر حمید رضا جلایی‌پور، گفتیم که این کتاب، در استمرار ضعف مفرطی متولد شده است که پیش از آن، کتاب «نظریه‌های متأخر جامعه‌شناسی» از همان ضعف مفرط برآمده بود.
■ البته در این میان، یک تمایز محرز میان کتاب قبلی و فعلی هست؛
■ کتاب «نظریه‌های متأخر جامعه‌شناسی»، مخاطب و خریدار کتاب را چندان شگفت‌زده و مغبون نمی‌کند. به هر حال، هر چند که عمدۀ کتاب، به رغم آن چه بر روی جلد نوشته شده است، نوشته دکتر حمید رضا جلایی‌پور نیست، ولی از آن بهتر است، نوشته کرایج کالهون و همکاران اوست از انتشارات فوق معتبر «بلکول» و با ترجمه درخشان دکتر جمال محمدی؛ چه بهتر...؛ مدت هاست که این بخش‌ها را به عنوان منبع فرعی درس نظریه‌های جامعه‌شناسی سه، به دانشجویان معرفی می‌کنم.
■ ولی کتاب «جامعه‌شناسی ایران»، جداً مخاطب و خصوصاً خریدار را که مبلغ ۳۵۵٬۰۰۰ ریال را در عصر فراگیر شدن استعمال ایبوک‌های رایگان متحمل شده است، مبهوت و مغبون می‌کند، از آن رو که کتاب با همه ضعف‌های نظری عمیقش، اصلاً «جامعه‌شناسی ایران» نیست. اطلاق عنوان «جامعه‌شناسی ایران» برازنده این کتاب نیست. این کتاب، حاوی توصیف و تحلیل منظمی از نهادهای اجتماعی ایران نیست.
░▒▓
■ در یک سطح پایین‌تر، توقعات را تعدیل می‌کنیم، و به «جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران» رضایت می‌دهیم. اما این هم نیست...
■ به طرز اسف‌باری، تنها در فصل ششم (۴۸ صفحه از ۵۳۳ صفحه، معادل ۹ درصد کتاب)، برخی مسائل اجتماعی ایران «فهرست شده‌اند» که آن پرداخت هم، با ارائه اطلاعات مستند تاریخی و حتی امروزی همراه نیست، و عمدتاً با ارجاعات مبهمی در انتهای پاراگراف‌ها همراهی می‌شود و گاهی هم نمی‌شود (به وضع ارجاعات در این کتاب جداگانه خواهیم پرداخت).
■ اسف‌بارتر این که متوجه می‌شوید بخش‌هایی از همین پرداخت به مسائل اجتماعی ایران هم آشناست، و قبلاً در کتاب «نظریه‌های متأخر جامعه‌شناسی»، جزء همان ۸ درصد قلیل نوشته مؤلف محترم بوده است؛ همان جا که احساس می‌کردید که پول کتاب نظریه‌ها داده‌اید، ولی پرداخت نامربوطی به «اعتیاد» را متحمل می‌شوید.
■ اسف‌بارتر این که از مجموع ۵۳۳ صفحه مطلب کتاب «جامعه‌شناسی ایران»، ۱۵۴ صفحه (۲۹ درصد کتاب) نیز به جامعه‌شناسی ایران و حتی جامعه‌شناسی مسائل اجتماعی ایران هم مربوط نیست، بلکه همان ملاحظات روش‌شناختی لزوم استعمال نظریه در تحقیق است که قبلاً در کتاب «نظریه‌های متأخر جامعه‌شناسی»، و قبل از آن در یک روزنامه و بعد، در یک مقاله مجله‌ای سراغ دارید. بدتر آن که می‌بینید خود مؤلف تنها موعظه می‌کند، و پرداخت خود او به مسائل کتاب، یکسره فارغ از نظریه است.
░▒▓
■ خب؛ پس، واقعاً کتاب «جامعه‌شناسی ایران» چیست؟ ۲۹ درصد کتاب که تکرار تذکر لزوم استعمال نظریه در تحقیق است، ۹ درصد کتاب که فهرست ناکاملی از مسائل اجتماعی ایران بدون اطلاعات مستند است، که این ۳۸ درصد، کم و بیش در مقالات و کتاب‌های قبلی مؤلف ملحوظ بوده است. بقیه کتاب چیست؟
■ اسف‌بارتر این که، بقیه کتاب، پرداخت پراکنده‌ای به موضوعات سیاسی است.
■ خب؛ همین هم غنیمت است. یعنی، پس از پرداخت مبلغ ۳۵۵٬۰۰۰ ریال، لااقل، یک کتاب «جامعه‌شناسی سیاسی ایران» داریم؟ نه... .
■ این کتاب، حتی یک پرداخت سیستماتیک به «جامعه‌شناسی سیاسی ایران»، فی‌المثل شبیه آن چه دکتر حسین بشیریه نگاشته است، یا حتی به سبک و نسقی که خود نویسنده در ابتدای کتاب تشویق می‌کند نیست. هیچ سازه نظری در مورد نهاد سیاست، سازمان دهنده گفتارهای منقطع روزنامه‌ای که آشکارا ناهماهنگ و ناویراسته کنار هم چیده شده‌اند، نیست. خبری از بررسی نهاد سیاست در متن سایر نهادها نیست. هیچ برداشت تاریخی و تطبیقی منظمی در مورد مؤلفه‌های نهاد حکمرانی و قدرت در ایران یافت نمی‌شود.
░▒▓
■ اگر باز هم سطح توقع خود را تغییر دهیم، شاید راضی شویم پس از پرداخت مبلغ ۳۵۵٬۰۰۰ ریال، یک کتاب «سیاست‌شناسی ایران» داشته باشیم. شاید کتاب، پرداخت منظم و سیستماتیک در مورد رفتار دستگاه قدرت باشد، و برای دانشجویان علوم اجتماعی که نه، برای دانشجویان ارجمند علوم سیاسی مفید افتد. ولی این هم نیست... به عبارت دیگر، این کتاب نه تنها یک تحلیل نهادی منظم در مورد سیاست ایرانی نیست، بلکه تحلیلی از بازی قدرت بازی‌گران سیاست هم ارائه نمی‌دهد.
░▒▓
■ پس کتاب «جامعه‌شناسی ایران» چیست؟...
■ این کتاب، یادداشت‌های روزنامه‌نگارانه منقطعی، حاوی بلند بلند تصور کردن مؤلف محترم، به منظور نافرجام فهم مسائل سیاسی ایران از یک دیدگاه متعصبانه اصلاح‌طلبانه است که به لحاظ مفهومی آشفته، به لحاظ مستندات نارسا، به لحاظ نظری یکسره فارغ‌بال، به لحاظ روشی «بی‌روش»، و به لحاظ زمانه تاریخ‌گذشته است؛ همین.
ادامه دارد...
مأخذ:رسالت
هو العلیم
