برداشت آزاد
از یونس نادمی؛ فقط ایده‌ای برای تأمل بیشتر
▬ بر اساس مطالعات انجام شده، هم‌اکنون، بیشتر از ۱۵۰۰ موسسه مالی اسلامی در ۱۰۰ کشور جهان مشغول به کار هستند. گفته می‌شود ارزش سرمایه این نظام بانکی در دنیا با سرعت زیادی در حال توسعه است. کارآیی بانکداری اسلامی موجب شده است تا بسیاری از بانک‌های بزرگ دنیا بخشی از فعالیت‌های خود را به بانکداری اسلامی اختصاص دهند. مطالعات نشان می‌دهد بانک‌سیتی امریکا اولین بانکی بود که بخش بانکداری اسلامی را به بخش‌های فعال خود اضافه کرده است، اما، بانکداری اسلامی چه ویژگی‌هایی دارد که می‌تواند جایگزینی برای بانکداری مرسوم معرفی شود؟ این سؤالی است که قصد داریم در این نوشتار بدان پاسخ دهیم.
▬ در کشور ما نیز بحث بانکداری و اصلاح سیستم بانکی کشور همواره بحثی داغ در محافل اقتصادی بوده است. پس از انقلاب اسلامی، سیستم بانکداری کشور از بانکداری مرسوم غربی به سیستم بانکداری بدون ربا تغییر یافت، اما، تاکنون، نتوانسته است توفیقات لازم را کسب کند. اگر چه از زمان تاسیس نخستین بانک اسلامی که براساس اصل حذف بهره تاسیس شد، بیش از نیم قرن نمی‌گذرد، اما، بانکداری اسلامی روزبه‌روز تکامل یافته و عملکرد موفقی داشته است تا آن‌جا که روزنامه وال‌استریت ژورنال در مقاله‌ای راه حل بحران مالی امریکا را گرایش به نظام بانکداری اسلامی می‌داند.
░▒▓ دلایل ثبات بانکداری اسلامی در جریان بحران مالی
▬ در مبحث بانکداری اسلامی موضوع سود مطرح می‌شود که با ربا (بهره)، به معنی دریافت هر مبلغ اضافه روی دین، مشروط بر این‌که قبلاً شرط شده باشد، تفاوت دارد. سود با توافق طرفین تعیین و به نسبت‌های مورد توافق پرداخت می‌شود، ولی، ربا از طرف وام‌دهنده تعیین و به هر نرخ یا نرخ‌های ثابت از قبل تعیین شده، پرداخت می‌شود.
▬ در نظام بانکداری سرمایه‌داری، بخش اعتباری مستقل از بخش واقعی شکل می‌گیرد، به گونه‌ای که هر یک از دو بخش، راه و اهداف خاص خود را دنبال می‌کند. در نتیجه، ممکن است رشد دو بازار هماهنگی لازم را نداشته باشد و یک بازار رشد بیشتری نسبت به بازار دیگر داشته باشد، اما، در نظام بانکداری اسلامی هماهنگی بین بخش اعتباری و بخش واقعی شکل می‌گیرد، به گونه‌ای که رشد بازار مالی تابعی از رشد بخش واقعی است.
▬ هزینه‌های معاملاتی در نظام تأمین مالی اسلامی کمتر از این هزینه‌ها در نظام متعارف است که علت آن نیز همبستگی بیشتری است که بین بخش مالی و بخش واقعی در نظام بانکداری اسلامی وجود دارد.
▬ تأمین مالی از راه استقراض، بازار بدهی گسترده‌ای ایجاد می‌کند. خرید و فروش وام با نرخ‌های بهره به صورت مکرر منجر به توسعه بازار بدهی می‌شود و ریسک نکول (عدم بازپرداخت وام) را افزایش می‌دهد و منجر به بحران مالی می‌شود. بحران مالی اخیر امریکا و اروپا نمونه بارز این واقعیت است. این در حالی است که نظام بانکداری اسلامی به جهت اصل مشارکت در سود و زیان دچار گسترش بازار بدهی نمی‌شود.
▬ ریسک در نظام بانکداری اسلامی بین تأمین‌کننده سرمایه و متقاضی سرمایه توزیع می‌شود، اما، این ریسک در نظام بانکی سرمایه‌داری تنها متوجه متقاضی سرمایه می‌شود. بنا بر این، بانکداری اسلامی ریسک کمتری در مقایسه با بانکداری سرمایه‌داری دارد.
▬ نظام بانکداری اسلامی، توان جذب شوک‌های واقعی اقتصاد را از راه پدید آوردن تغییر مناسب در هزینه سرمایه فراهم می‌کند. با تغییر سودآوری در نظام بانکداری اسلامی، هزینه تأمین سرمایه نیز مطابق با سود تغییر می‌کند، اما، در نظام بانکداری سرمایه‌داری ممکن است نرخ بهره متناسب با تغییر سودآوری تغییر نکند و همین امر منجر به واکنش‌های شدید در تقاضای تأمین مالی شود و در نتیجه، منجر به بحران‌های مالی شود.
▬ در نظام بانکداری سرمایه‌داری ویژگی‌هایی چون سفته‌بازی، عدم هم‌زمانی تعهدهای بانک با دریافتی‌ها و بی‌ثباتی‌های مالی ناشی از پدید آمدن بازارهای بدهی به وجود می‌آید. در حالی که نظام بانکداری اسلامی این ویژگی‌های بی‌ثبات کننده اقتصادی را ندارد. برابری تعهدهای پرداخت با دریافتی‌ها یکی از دلایل ثبات بانکداری اسلامی است.
▬ بانکداری اسلامی فاقد ریسک ناشی از نرخ بهره است. نبود این ریسک منجر به نوسانات اقتصادی کمتر و ثبات اقتصادی بیشتر است. استفاده از عقود اسلامی (مشارکتی و مبادله‌ای) به جای استفاده از بهره، کارآیی بیشتری دارد. زیرا، در بانکداری اسلامی، از «رتبه‌بندی سوددهی» به جای رتبه‌بندی اعتباری استفاده می‌شود. این رتبه‌بندی منجر به تخصیص بهینه منابع می‌شود و کارآیی بیشتری نسبت به نظام رتبه‌بندی اعتباری دارد.
▬ خلق پول در نظام بانکداری اسلامی بیشتر بر مبنای پدید آوردن سهم و کمتر بر مبنای پدید آوردن بدهی صورت می‌پذیرد. به همین دلیل بانکداری اسلامی از ثبات بیشتر و ریسک کمتری در مقایسه با بانکداری سرمایه‌داری برخوردار است.
░▒▓ جمع‌بندی و پیشنهاد
▬ بانکداری اسلامی به جهت ویژگی‌هایش بر بانکداری سرمایه‌داری ارجحیت دارد. هر چند که در حوزه عمل بانکداری اسلامی با چالش‌هایی مواجه است. به عنوان مثال، نبود نهادهای پولی اسلامی بین‌المللی، مؤسسات رتبه‌بندی سوددهی پروژه‌های سرمایه‌گذاری، نبود مؤسسات مشاوره سرمایه‌گذاری اسلامی و نبود سیستم نظارتی اسلامی بر بانکداری اسلامی از جمله چالش‌های بانکداری اسلامی محسوب می‌شود.
▬ بنا بر این، تحول نظام بانکداری در کشور و اسلامی کردن نظام بانکداری کشور به شیوه صحیح و کارشناسی شده می‌تواند، منجر به کارآیی نظام بانکی و در نهایت رشد و توسعه اقتصادی شود. نکته ضروری آن است که در راه پیاده‌سازی بانکداری اسلامی نباید شتاب‌زده عمل کرد؛ بلکه پیاده‌سازی آن نیازمند مطالعات دقیق و برنامه‌ریزی گسترده است ضمن آن‌که نهادسازی پیش‌نیاز موفقیت بانکداری اسلامی محسوب می‌شود.
برداشت آزاد از دنیای اقتصاد
هو العلیم
