برداشت از دکتر رضا دهقانی؛ فقط ایدهای برای تأمل بیشتر
▬ طی یک هفتهی اخیر دستگاه مبارزه با فساد در ترکیه، فرزندان برخی از وزرای دولت و دهها تن دیگر را به اتهام فساد مالی و پولشویی دستگیر کرد. این پرونده بزرگترین رسوایی تاریخ جمهوری ترکیه لقب گرفته است.
░▒▓ ابعاد داخلی پرونده فساد در ترکیه
▬ پرونده فساد در ترکیه ابعاد گوناگونی داشته، و هم مربوط به حزب عدالت توسعه، و هم احزاب مخالف است. بیشتر کسانی که بازداشت شدهاند از هواداران یا اعضای حزب عدالت و توسعه یا از اعضای دولت به شمار میروند.
▬ بخشی از ابعاد این پرونده به روش حاکمیتی اردوغان (که همیشه از آن سخن میگوید) برمی گردد. در واقع، بخشی از پرونده کنونی فساد به شخصیت خود اردوغان مربوط است. اردوغان همانند گذشته نقش اپوزسیون را در ماجرای فساد نشانه گرفته و در کنار آن معتقد است که بسیاری از این امور نتیجه دخالتهای خارجی است و، حتی، سخن از اخراج برخی از سفرای خارجی هم میزند.
▬ این امر رویکرد جدیدی نیست، بلکه در اظهارات قبلی وی هم بسیاری از مسائل در ترکیه در حوزه فضای بینالمللی منتسب به توطئههای خارجی و کشورهای غربی و همچنین، کشورهای منطقهای مرتبط میشد. یعنی، این امر به اصلی ثابت در دیپلماسی اردوغان یا به تعبیری بهتر، به فرافکنی اردوغان تبدیل شده است.
▬ از دیدگاه سیاسی هم اگر به این مسأله جدا از مباحث مالی آن (که موضوعی حقوقی و کیفری محسوب میشود) توجه کنیم مهمترین وجه تأثیرگذار در این پرونده انتخابات ۲۰۱۴ ترکیه است.
▬ در واقع، از نگاه دولت این پرونده نوعی بحران آفرینی برای دولت آک پارتی محسوب میشود تا نوع واکنش دولت ترکیه را نسبت به دستگاه قضا (دستگاهی که به طور سنتی تحت تأثیر لائیکها و سکولارها بوده است) محک زنند، یا ببینند وی به آرا دستگاه قضا تمکین میکند یا نه. در این بین واکنش دولت اردوغان، سخنان او و فرافکنی وی تا حدی قابل پیش بینی بود و باید منتظر بود تا ابعاد مختلف این پرونده آشکارتر گردد. در واقع، پرونده هر چند که به جلوتر رود، ابعاد مشخصتری از آن روشن میشود.
░▒▓ نسبت پرونده فساد و شکافهای داخلی حزب عدالت و توسعه
▬ شکافهای داخلی حزب عدالت و توسعه از سالها قبل وجود داشته است. اگر ما سخن از حزب آک پارتی یا حزب عدالت و توسعه میزنیم نباید آن را ساختاری یک دست تلقی کنیم، بلکه مانند یک طیف، این حزب شامل گروههای تندرو، گروههایی همدل با سکولارها و، حتی، با جمهوری خواهان و... میباشد.
▬ به عبارت دیگر، گروههای که، حتی، احتمال ائتلاف با مخالفان را در افق آینده مد نظر دارند در شمول این حزب هستند. (یعنی به دنبال آنند چنانچه نتوانند در سال ۲۰۱۴ آرای کاملی به دست آورند دولتی ائتلافی با جریان معتدل سکولارها تشکیل دهند)
▬ در این راستا تجربه نشان داده است که در بین بدنه حزب، آقای عبدالله گل هیچ گاه جنبه احتیاط را از دست نداده و تلاش میکند در همه موارد خیلی معتدلانه و با رویکردی اعتدلالی برخورد کند، اما، آقای اردوغان با استناد به شخصیت کاریزماتیک و جسارتهای فردی، در واقع، جریان تندرو را در داخل حزب عدالت توسعه رهبری میکند.
▬ وی اعتقاد دارد که حمایت قاطبه مردم را در پشت سر خود دارد. اگر توجه کنیم در جریان مخالفتهای پارک گزی وی میگفت که میتواند چند میلیون نفر را به خیابان بیاورد. یعنی، اردوغان نگاهی پوپولیستی به امور دارد و سخن از اردوکشی بین مخالفان و موافقان نیز میزند.
▬ در بررسی تأثیر پرونده فساد بر شکافهای حزبی به نظر میرسد این پرونده آسیبهایی به سبد رأی حزب عدالت و توسعه و همچنین، صندوق رأی آنها در بخشهای گوناگون کشور وارد کند. ولی، در چشم اندازی کلی باید گفت این آسیبها در حدی نیست که معادله را تغییر دهد.
▬ چرا که اقدامات اصلاحی که اردوغان مانند گشودن باب مذاکرات با کردها و تغییرات و رفورمهای اقتصادی ایجاد شده به گونهای بوده که مردم ترکیه در زمان رأی دادن بدان توجه خواهند کرد.
▬ بنا بر این، اختلافات بین دو جناح حزب طبیعی است و در آینده هم به نظر میرسد آنها بر سر جلب بیشتر آرای مردم به هم نزدیک شوند. چرا که، بحث حیات و ادامه فعالیت حزب عدالت و توسعه به عنوان کلی آن مطرح است نه جناح خاصی در درون حزب.
▬ به عبارت دیگر، پرونده فساد کنونی در ترکیه نمیتواند باعث بروز شکاف عمدهای در داخل حزب شود و بعید است در شرایط فعلی که بیش از هر زمان دیگری اعضای حزب به اتخاذ وحدت برای انتخابات پیش رو نیاز دارند شکافی آن چنانی در داخل حزب ایجاد شود. چرا که، در واقع، هر گونه شکاف در داخل حزب موجب خواهد شد احزاب رقیب بهترین استفاده را از این امر ببرند؛ لذا، بدنه حزب به دنبال نوعی اشتراک مساعی خواهد بود.
░▒▓ پرونده فساد و جریان گولن
▬ برخی ناظران معتقدند جریان گولن در افشای فساد در ترکیه نقش داشته است و آشکار شدن زوایای فساد مالی را نوعی تسویه حساب جریان گولن با حزب عدالت و توسعه میدانند. در واقع، جریان گولن (که بیشتر معطوف به سنتزی از پان ترکیسم و اسلامیسم است) در این پرونده و، حتی، در مواضع قبلی خود نشان داد که هیچ گاه موازی با حزب حاکم دولت ترکیه پیش نخواهد رفت.
▬ بخش اعظمی از فعالیتهای جریان گولن خارج از مرزهای ترکیه است. کما اینکه گولن هم در ترکیه اقامت ندارد و بیشتر مخاطبان خود را در آسیای مرکزی و سراسر نقاط جهان مییابد. این جریان در حوادث دو ماه اخیر ترکیه در حال بازسازی و احیا خود بوده است.
▬ قبلاً اگر جریان گولن سخن از اختلاف نظر با حزب حاکم ترکیه میزد، اختلاف آن قدر مشخص نبود، بلکه سوء تفاهمی از نوع برداشت آنها از اسلام تلقی میشد، اما، در حادثه اخیر بحث جنگ قدرت پیش آمد و جریان گولن و حزب آقای اردوغان چنگ و دندان به هم نشان دادند.
▬ این امر موضوعی است که فکر رهبران آک پارتی را بیش از هر چیزی به خود مشغول داشته است. در واقع، اختلاف جریان گولن و دولت ترکیه نشان داد که جریان گولن جریانی پر قدرت است که، حتی، میتواند حزب را به چالش بکشد.
▬ بویژه اینکه این جریان در زمینه اقتصادی - تجاری (که تحت عنوان ببرهای آناتولی پرورش یافته بودند و بعداً توانستند حامیان حزب آک پارتی شوند) اکنون، میتواند سبد آرای حزب آک پارتی را تغییر دهد، لذا، مسلماً یکی از چالشهای حزب عدالت و توسعه در آینده جریان گولن خواهد بود.
▬ آنچه مشخص است به نظر من تا وقتی که مردم آرامش خود را در ترکیه از دست ندهند و اقتصاد آنها متعادل باشد بعید است اختلاف نظرها بین جریان گولن و دولت ترکیه به اندازهای موثر باشد که تأثیر عمیقی به وجود آورد. شاید این تأثیر بیشتر بر سطح تفکر ایدئولوژیک و سیاسی دیده شود و گر نه در بین قاطبه مردم ترکیه این تأثیر چندان عمیق نیست که به گونه کلی آرای مردم را برگرداند.
░▒▓ رویکرد احزاب مخالف به پرونده فساد
▬ در رقابتهای داخلی احزاب (بویژه حزب جمهوری خواه خلق و حزب حرکت ملی) در ترکیه همواره تلاش کردهاند تا به روشهای مختلف دولت اردوغان را دولتی ناکارآمد جلوه دهند. احزاب مخالف تقریباً، نوعی نفوذ سنتی در ارکان قضایی، دادگستری و نظامی ترکیه داشتهاند.
▬ به عبارتی دیگر هر چند در طول یک دهه گذشته دولت اردوغان تلاش کرده تا به تأثیر این احزاب در دستگاههای قضایی و ارتش پایان دهد و نفوذ آنها را کاهش دهد، ولی، هنوز جای پایی از آنها در حوزه و دستگاه قضاوت ترکیه باقی مانده و وجود دارد.
▬ همچنین، احزاب مخالف نقشی سنتی در دستگاه پلیس ترکیه داشتهاند. اکنون، هم اردوغان با انتقادات شدید نمایندگان مجلس و واکنش تند احزاب مخالف دولت مواجه بوده و حزب مردم جمهوریخواه، دولت را مسؤول این رسوایی میداند. در این بین احزاب مخالف (که همواره در پی بهانهها و فرصتهایی برای حمله به اردوغان بودهاند) در نگاه نخست درخواستی حداکثری داشتند.
▬ یعنی وقتی که پرونده فساد مطرح شد و نزدیکان و دوستان و فرزندان وزرا به عنوان فاسدان مالی دستگیر شدند؛ احزاب مخالف بر این نظر بودند که دولت باید کنارهگیری کند، اما، در مرتبه و دامنهای پایینتر اکنون، بر این نظر هستند که بخشهای از دولت ترکیه (که متهم به فساد مالی هستند) کنار گذاشته شوند. یا به عبارت دیگر، مهرههای تأثیر گذار دولت کنار گذاشته شوند.
▬ احزاب مخالف به دنبال آنند که دولت را در آستانه انتخابات از مهرههای تأثیر گذار خالی کرده یا مثلاً، نفرات دوم و سوم حزب را محروم کنند. سپس، این محرومیت را ابزاری قرار دهند تا در دادگاه قانون اساسی بر ضد حزب آک پارتی اقدام به شکایت کنند.
▬ در این حال با توجه به نفوذ نسبی آنها در دادگاه قانون اساسی ترکیه، در نظر دارند با حمایتهایی از ارتش، یا حزب عدالت و توسعه را منحل یا به عنوان حزبی ناکارآمد و بدون شانس در انتخابات پیش رو جلوه دهند، اما، در حال حاضر باید گفت دولت آک پارتی بر همه امور تسلط دارد و این خواستههای مخالفان مقدور نیست. بنا بر این، به نظر میرسد هدف کنونی مخالفان در این مرحله آن است که با مخدوش کردن چهره آک پارتی و متهم کردن آنها به فساد، بتوانند نوعی موج در جامعه ترکیه ایجاد کنند.
▬ این احزاب طی ده سال گذشته پی بردهاند که بخش اعظم کارهای اردوغان از راه ایجاد موج در بین بدنه مردم در ترکیه پیش رفته، لذا، آنها هم بر آنند تا از طریق ایجاد موج در جامعه ترکیه (همان سیاست رقیب، یعنی، اردوغان) علیه حزب عدالت، به اهداف خود دست یابند.
▬ چنانچه نوع سخنانی که قلیچ دار اوغلو بعد از این پرونده انجام داد نشان داد که آنها نیز چندان به ایجاد موج بر ضد دولت و رهبری آن در آستانه انتخابات بیمیل نیستند، تا اقتدار آک پارتی را در انتخابات پیش رو از بین ببرند. کما اینکه این رویکرد با واکنش دولت اردوغان هم مواجه شده است.
▬ در این واکنش دولت برخی از روسای پلیس را برکنار کرد و نشان داد که از چنان جایگاهی برخوردار است که چنین واکنشهایی از سوی احزاب مخالف، بویژه جمهور خواه خلق یا به تعبیری ویراستار راه آتاتورک، را با برکنار کردن نیروهای هواخواه آنان در پلیس پاسخ دهد.
▬ به نظر میرسد آنچه در حال حاضر وجود دارد نوعی حرکت سیال و کشمکش برای انتخابات از سوی مخالفان، برای تغییر نتایج انتخابات است، اما، در مقابل، باید گفت آنچه در افق دیده میشود و روندی که در پیش رو است، فعلاً تغییری آن چنانی را در سبد آرای حزب عدالت و توسعه موجب نمیشود.
░▒▓ نگاه ارتش به پرونده فساد دولت
▬ وقت سخن از ارتش ترکیه میزنیم باید دانست که ارتش کنونی با ارتش ده یا یازده سال قبل ترکیه متفاوت است. طی این مدت اردوغان چندین برنامه اقتصادی و برنامه اصلاح قانون اساسی را اجرا کرده و مسلماً میدانست که اگر بخواهد این اصلاحات را انجام دهد با مانعی بزرگی به نام ارتش روبرو است.
▬ لذا دست به اصلاحاتی در بدنه و رأس نیروهای ارتش زد. طی یازده سال، این اصلاحات با بازنشسته کردن ژنرالهای بزرگ ارتش و قرار دادن نیروهای خودی، عملاً ارتش را در حوادث اخیر تبدیل به عنصری منفعل کرده است؛ لذا، موضع گیریهای که ارتش انجام داده است به نحوی نیست که به اقدامی مانند کودتا یا صدور بیانیه خیلی شدید الحن بیانجامد.
▬ ارتش با توجه به پایگاه قبلی ممکن است موضع گیریهایی را در سطوح میانی خود انجام دهد، اما، دولت عملاً ارتباط ارتش با نهادهای مدنی را در طول سالهای گذشته کم رنگ کرده و لذا، شاهد تأثیرگذاری و واکنشی از سوی ارتش، چون سالهای ۱۹۹۰ نخواهیم بود.
░▒▓ ابعاد و پیامدهای منطقهای و بینالمللی پرونده فساد در ترکیه
▬ تأثیری که پرونده فساد در ترکیه میتواند در سطح منطقهای داشته باشد باید بیش از هر چیزی در سطح اتحادیه اروپا باشد. ترکیه ملزم شده است که بیش از سی مورد از پیمان نامههای مد نظر بروکسل را برای الحاق به اتحادیه اروپا اجرایی کند.
▬ یکی از این موارد سلامت دستگاه اداری است. یعنی، یکی از ویژگیهای کشوری که نامزد ورود به اتحادیه اروپا است، سلامت کافی دستگاه اداری است. در واقع، این پرونده این روند را سختتر خواهد کرد و موجب خواهد شد تا ابزار و بهانه بیشتری در اختیار اتحادیه اروپا قرار داده شود تا به استناد به این امر، مانع از ورود ترکیه به اتحادیه اروپا گردد. در کنار این امر برخی از احزاب، گروهها، مجامع حقوق بشری، کسانی که در خارج از کشور مستقر هستند از جمله گروههای فدراسیون ترک خارج ممکن است تبلیغاتی در مورد دولت آک پارتی انجام دهند.
▬ در واقع، این گروههای بیشتر میتوانند بازتابی منفی در مورد رویکرد دولت داشته باشند. گفته میشود دولت ترکیه در مورد ایران هم ممکن است با توبیخ و، حتی، با تحریم امریکا مواجه گردد. در واقع، تأثیرات اروپایی این امر ماندگارتر و انعکاس بیشتری از تأثیرات داخلی و منطقهای دارد. جدا از این امر، تأثیرات بلند مدت بر دولت ترکیه ندارد. یعنی، در سطح منطقه و در کوتاه مدت و میان مدت، تأثیرهایی دارد.
░▒▓ مدیریت بحران و مسأله فساد
▬ به گونه پیمایشی در چند سال گذشته و با وجود قدرت حزب عدالت و توسعه در ترکیه، نوعی ثبات نسبی در اقتصاد و زندگی روزمره ترکیه مشاهده شده است. در این حال هر چند رویکردی که ترکیه در مورد سوریه گرفت و حمایتی که از سلفیگری انجام داد، آسیبهایی به جایگاه دولت ترکیه زده است، اما، این آسیبها آنچنان نبوده که مردم را از مدار ثبات اقتصادی خارج کند.
▬ همچنین، دولت اردوغان از سال ۲۰۰۳ به گونه جدی به دنبال برچیدن فساد بود. یعنی، در گذشته بویژه در دوران قدرت حزب راه راست، میزان فساد مالی در ترکیه بسیار بالا بود و این تغییر محسوس در زمان اردوغان حاصل شد.
▬ در این بین اینکه آیا دولت ترکیه میتواند پرونده فساد را مدیریت کند باید گفت، فضایی که اردوغان در ترکیه به وجود آورده فضایی پوپولیستی است و به استناد شخصیت خود توانسته است خیلی از وقایع را هدایت کند.
▬ چنانچه در بحران پارک گزی و سوریه با اینکه حزب وی تاوان داد، مانع از تأثیر عمیق این تحولات بر زندگی مردم شد. به نظر نگارنده خط ممیزه مردم در ترکیه، ثبات اقتصادی و رفاه حال آنها است. اگر دولت اردوغان توان دادن مشوقهایی برای افزایش رفاه مردم، پیشبرد اصلاحات و گشایش مسأله کردی ایجاد کند و راهکارهایی ارائه دهد، مسأله فساد در ترکیه تا حد زیادی رنگ میبازد و بار دیگر ابتکار عمل در اختیار حزب عدالت قرار خواهد گرفت.
مأخذ:فارس
هو العلیم